Đề án đổi mới công tác cai nghiện - Một thành quả nhìn về tương lai

 Tổ chức thăm khám sức khỏe cho bệnh nhân cai nghiện. Ảnh internet

Trở lại 7-8 năm trước

Nhớ lại năm 2013, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (BLĐTBXH) chủ trì trình Chính phủ phê duyệt Đề án Đổi mới công tác cai nghiện đến năm 2020, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 2596/QĐ-TTg ngày 27/12/2013. Đến nay, Đề án đã đóng góp phần không nhỏ trong việc nâng cao chất lượng điều trị nghiện ma túy và cải thiện hệ thống tổ chức cơ sở cai nghiện.

Đề án đổi mới công tác cai nghiện được ra đời trong bối cảnh những năm 2009-2012, hàng chục ngàn lượt người cai nghiện ma túy trong cơ sở cai nghiện hoàn thành thời gian cai nghiện bắt buộc, chủ yếu là 2 năm theo quy định của pháp luật. Tuy nhiên, sau  4 năm “ kiêng cữ”, trở về cộng đồng sau vài ba tháng thì phần lớn số người này đã tái nghiện, gây ra những băn khoăn, lo lắng cho cán bộ ngành Lao động - Thương binh và Xã hội cũng như trăn trở của không ít các cấp lãnh đạo.

Cũng trong các năm 2010-2013, tại nhiều hội thảo khoa học trong nước và quốc tế đã đưa ra kết luận nghiện ma túy là bệnh của não bộ, mãn tính, làm ảnh hưởng đến các chức năng của não bộ, gây những tác động về tâm lý và hành vi  nhưng có thể điều trị được và cần thực hiện đồng bộ các biện pháp y tế, tâm lý xã hội, hỗ trợ hòa nhập; đồng thời cũng đưa ra các kết quả thực hiện các liệu pháp y tế, xã hội hiệu quả  đã được chứng minh trong nhiều năm ở các nước.

Cũng trong những năm trên, công tác điều trị bằng Methadone đã được Chính phủ quy định bằng các Nghị định và việc đưa người vào cơ sở cai nghiện bắt buộc thông qua Tòa án nhân dân cấp huyện cũng đã được quy định. Đề án Đổi mới công tác cai nghiện đã được ra đời trong một tiếp cận toàn diện về y tế, pháp lý, tâm lý xã hội, giảm cai nghiện bắt buộc, tăng cường năng lực chuyên môn của cán bộ, giảm cơ sở cai nghiện bắt buộc, tăng thêm các cơ sở cai nghiện tự nguyện.

Mặc dù Đề án được ban hành bằng một quyết định của Thủ tướng Chính phủ trong khi các quy định pháp luật liên quan chưa đồng bộ nhưng được các bộ ngành, địa phương hết sức ủng hộ, tạo điều kiện thực hiện, cộng đồng xã hội và người nghiện ma túy đã được hưởng lợi đáng kể từ Đề án này và được cộng đồng quốc tế đánh giá rất cao.

Số người vào cai nghiện bắt buộc giảm

Theo các báo cáo của Cục Phòng, chống tệ nạn xã hội - BLĐTBXH số người vào cơ sở cai nghiện bắt buộc giai đoạn 2014-2018 là 104.115 lượt người, tương đương 12,5% số có hồ sơ quản lý và cũng là một tỉ lệ hợp lý. Giai đoạn 2009-2013 là 128.832 lượt người  bằng 18,5% số có hồ sơ quản lý. Tỉ lệ người vào cai nghiện bắt buộc trong giai đoạn 2014-2018  chưa giảm như mục tiêu Đề án đặt ra, tuy nhiên cũng đã giảm 24.717 lượt người so với các năm 2009-2013, trong khi giai đoạn 2009-2013 số người nghiện tăng bình quân 6.000 người/ năm, giai đoạn 2014-2018 tăng gần 10.000 người mỗi năm.

Bình quân số cai nghiện tại trung tâm và cộng đồng giai đoạn 2014-2018 là 27.000 lượt người/năm, giai đoạn 2009-2013 cai cho hơn 35.000 lượt người/ năm. Sở dĩ số người cai nghiện bắt buộc giảm là do tác động tích cực của Đề án, kể cả cán bộ ở cơ sở (xã, phường, thị trấn) cũng đã nhận thức đầy đủ hơn về nghiện ma túy là một bệnh của não bộ, cần phải được điều trị tự nguyện và phù hợp, đã thận trọng hơn khi đề nghị đi cai nghiện bắt buộc. Đồng thời, giai đoạn này chương trình điều trị Methadone đã thu hút một số lượng lớn người vào điều trị.

Chi phí cho cai nghiện bắt buộc tại trung tâm giảm

Tỷ lệ thuận với việc giảm số lượt người vào cai bắt buộc lại cơ sở cai nghiện là giảm chi phí cho cai nghiện bắt buộc. Số lượt người vào cai nghiện năm 2014-2018 ở trung tâm là 104.115 người, chi phí bình quân cho 01 người vào cai nghiện bắt buộc ở trung tâm là 22.500.000 đồng/năm (bao gồm chi phí ăn ở, thuốc điều trị cắt cơn cho đối tượng, chi lương cho cán bộ nhân viên và khấu hao nhà cửa - theo báo cáo của Bộ LĐTBXH năm 2013), cộng thêm chi phí 2 triệu đồng cho hoàn thành 1 thủ tục hồ sơ đi cai nghiện bắt buộc thì chi phí cho cai nghiện bắt buộc giai đoạn 2014-2018 là 2.550 tỷ đồng, tương đương giảm 19,19% hay ít hơn giai đoạn 2009-2013 là 605 tỷ đồng.

Giai đoạn 2009-2013, số  lượt người vào cai ở cơ sở bắt buộc là 128.832 lượt, nếu cũng lấy với mức chi tương đương như giai đoạn 2014-2018 thì tổng số chi phí cho cai nghiện và lập hồ sơ giai đoạn này là 3.156 tỷ đồng.

Như vậy, nếu giảm số người đi cai nghiện bất buộc sẽ giảm đáng kể chi phí. Giá kể chi phí 2 triệu đồng cho hoàn thành một hồ sơ đi cai nghiện bắt buộc để  hỗ trợ cho cai nghiện và hỗ trợ hồi phục sau cai tại cộng đồng thì đã có thể cải thiện tốt hơn dịch vụ điều trị và hỗ trợ tại cộng đồng, làm thay đổi tốt hơn cuộc sống của người nghiện ma túy.

Tác động tích cực của việc giảm cai nghiện bắt buộc

Việc giảm gần 25.000 lượt người cai nghiện tập trung tại cơ sở cai nghiện bắt buộc trong các năm vừa qua cũng sẽ tương đồng với việc có khoảng 20.000 lượt người tăng cơ hội việc làm, có thể ở nhà với vợ con, cha mẹ, tăng cơ hội cải thiện các quan hệ gia đình. Thực tế, có rất ít gia đình có người nghiện nặng, gia đình có mong muốn đưa con em đi cai nghiện tập trung với hy vọng con em được điều trị chuyên nghiệp sẽ khỏi và cách ly một thời gian với môi trường có ma túy.

Nếu xem xét tỉ lệ tái nghiện phổ biến sau cai một năm ở trung tâm và cộng đồng đều tương đương 90% thì cai nghiện tại cộng đồng đầu tư chi phí thấp hơn, trong một năm chỉ tương đương 10-15% so với cai nghiện bắt buộc tại trung tâm. Các trường hợp ngáo đá gây nguy hiểm cho xã hội hiện nay chủ yếu do tác động của biện pháp can thiệp dự phòng thứ cấp đã không giáo dục, can thiệp kịp thời cho người bắt đầu sử dụng làm xảy ra hành vi nguy cơ đột ngột. Chúng ta mới chỉ chủ yếu phòng ngừa dựa trên tuyên truyền các quy định pháp luật liên quan tới xử lý hành vi vi phạm.

Giai đoạn 2014-2018 số cai nghiện bắt buộc giảm rõ rệt, tuy nhiên tỷ lệ người nghiện ma túy vi phạm an ninh trật tự xã hội không nhiều hơn so với các năm trước. Báo cáo khảo sát đặc điểm người nghiện ma túy trong cơ sở cai nghiện do Cục Phòng, chống tệ nạn xã hội Xã hội thực hiện năm 2009 cho biết, có gần 37,8% số người vào trung tâm có  các vi phạm về an ninh trật tự xã hội, 50% có vấn đề sức khỏe tâm thần, 30% có khó khăn trong quan hệ gia đình; 70% có việc làm nhưng không ổn định, đến nay những số liệu đó vẫn tượng tự.

Theo báo cáo số 195/BC-BCA ngày 15/5/2018 của Bộ Công an, tỉ lệ phạm nhân phạm tội về ma túy đang ở các trại giam là 41,04%, phạm nhân có tiền sử sử dụng ma túy là 28,58%.  

Giảm cơ sở cai nghiện bắt buộc

Tính đến cuối năm 2014, cả nước có 145 cơ sở cai nghiện ma túy, trong đó 123 cơ sở cai nghiện bắt buộc, đến 12/2018, giảm 25 cơ sở còn 120 (105 cơ sở nhà nước, 15 cơ sở tư nhân).  Các tỉnh, thành phố đã chuyển đổi 18 cơ sở cai nghiện sang chức năng cơ bảo trợ sở xã hội, 6 cơ sở cai nghiện bắt buộc (3 cơ sở ở TPHCM và 3 cơ sở ở Hà Nội),  sắp xếp lại 79 cơ sở đa chức năng (tự nguyện, bắt buộc, không nơi cư trú, điều trị Methadone), 18 cơ sở cai nghiện tự nguyện, 2 cơ sở không nơi cư trú. Như vậy, so với mục tiêu giảm còn 71 cơ sở cai bắt buộc, tuy có nhiều hơn 14 cơ sở do có chức năng tổng hợp, quy mô khoảng 20.000 người.

Như vậy, việc chuyển đổi cơ sở cai nghiện bắt buộc theo xu hướng giảm cơ sở cai nghiện bắt buộc, tăng cơ sở cai nghiện tự nguyện về cơ bản đã đạt được mục tiêu. Phương thức chuyển đổi sang các cơ sở đa chức năng là phù hợp với yêu cầu thực tế và cũng là những bước quá độ để tăng cường cai nghiện tự nguyện, giảm cai nghiện bắt buộc tập trung.

Thí điểm thành lập Điểm tư vấn cai nghiện tại cộng đồng

Theo báo cáo của Bộ LĐTB&XH về Tổng kết thi hành Luật Phòng chống ma túy, từ năm 2014-2018, số người cai tại cộng đồng giảm, chỉ tương đương 40-50% so với các năm trước. Năm 2014 có 5.687 lượt người, tương đương 58% năm 2013, năm 2017 có 3.660 lượt người, năm 2018 có 6/63 tỉnh thành phố tổ chức cai tại cộng đồng cho 4.320 lượt người. Nguyên nhân cai nghiện tại gia đình, cộng đồng giảm mạnh là do nhiều địa phương đã chuyển sang hình thức cai nghiện tự nguyện tại cơ sở cai nghiện và có hỗ trợ chi phí, mặt khác do việc tổ chức cắt cơn  cơn giải độc còn nhiều khó khăn về cơ sở vật chất, cán bộ y tế, tư vấn thiếu chuyên môn; hoạt động cai nghiện mới chủ yếu là cắt cơn giải độc, ít tổ chức hoạt động tư vấn dự phòng tái nghiện và hỗ trợ hồi phục; công tác chỉ đạo, điều hành của lãnh đạo địa phương còn thiếu quyết tâm; người cai tự nguyện không được hỗ trợ chi phí nên không khuyến khích được nhiều người tham gia.

Bên cạnh hình thức tổ chức cai nghiện tại gia đình cộng đồng nêu trên do Ủy ban nhân dân các xã, phường chỉ đạo thực hiện thông qua Tổ công tác cai nghiện, có 23 tỉnh thành phố thí điểm thành lập Điểm tư vấn cai nghiện tại cộng đồng, thực hiện chức năng tư vấn, cai nghiện, hỗ trợ hồi phục, một số ít điểm đã cấp phát thuốc thay thế Methadone. Các điểm tư vấn này được hoạt động theo cơ chế phối hợp liên ngành. Sở LĐTB&XH phối hợp với Sở Y tế trình UBND tỉnh phê duyệt kế hoạch thí điểm, sau đó đã kết nối với các cơ quan y tế, phòng LĐTB&XH, UBND ở tuyến huyện và UBND cấp xã. Địa điểm đặt tại trạm y tế xã, phường, thị trấn; nhân viên  trạm y tế, cán bộ hoặc công tác viên LĐTB&XH, tình nguyện viên tham gia.

Từ năm 2014, 4 tỉnh thành phố (Khánh Hòa, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bắc Giang, TPHCM) triển khai thí điểm mô hình Điểm tư vấn với sự hỗ trợ của Trung tâm Hỗ trợ Sáng kiến Phát triển Cộng đồng ở 22 xã, phường, thị trấn. Dịch vụ tại Điểm bao gồm tiếp cận cộng đồng, sàng lọc nguy cơ, sàng lọc các rối tâm các rối loạn tâm thần do sử dụng ma túy, tư vấn cá nhân, tư vấn nhóm, tư vấn gia đình, cắt cơn giải độc, giảm hại, cứu sốc, hỗ trợ quá trình hồi phục, nội trú ngắn hạn, ngoại trú, chuyển gửi điều trị Methadone. Điểm tư vấn đã góp phần tạo thành một hệ thống cơ sở điều trị theo các mức độ khác nhau, với dải dịch vụ từ chuyên môn sâu là bệnh viện, cơ sở cai nghiện chuyên trách đến cấp độ y tế cộng đồng.

Đến nay hầu hết các Điểm (đặc biệt là ở tỉnh Khánh Hòa) thường xuyên cung cấp dịch vụ cắt cơn giải độc cho người nghiện heroin, chuyển gửi điều trị Methadone, điều trị triệu chứng cho người sử dụng ma túy đá, tư vấn dự phòng tái nghiện. Mỗi điểm hàng tháng cung cấp dịch vụ cho trên dưới 10 người nghiện tại cộng đồng. Tỷ lệ các ca cai nghiện thành công tại các điểm ở Khánh Hòa đạt ít nhất 50% không tái nghiện sau 1 năm. Các điểm ở tỉnh Khánh Hòa, Bà Rịa - Vũng Tàu đã hình thành cơ chế phối hợp, dự trù chi phí hoạt động từ ngân sách địa phương cho cán bộ tham gia cung cấp dịch vụ tại Điểm, SCDI hỗ trợ người nghiện ma túy một số khoản chi phí điều trị như thuốc cắt cơn, nước uống, chi phí đi lại tham gia các buổi tư vấn nhóm dự phòng tái nghiện.

Chi phí tối đa cho một người điều trị theo mô hình Điểm, bao gồm cả thù lao cho cán bộ và hỗ trợ cho đối tượng theo định mức hướng dẫn của Bộ tài Chính và Bộ LĐTB&XH tối đa 3 triệu đồng/người cai nghiện/năm. Có thể nói mô hình Điểm tư vấn, chăm sóc và hỗ trợ điều trị tại cộng đồng do SCDI hỗ trợ kỹ thuật cho 4 tỉnh, thành phố đã đi vào hoạt động tương đối thường xuyên, đáp ứng được nhu cầu cung cấp dịch vụ điều trị y tế và tư vấn dự phòng tái nghiện, có sự tham gia chủ động của đối tượng và gia đình, cán bộ Điểm nhiệt tình với công việc vì tính hiệu quả cao. Đây là một mô hình thành công về tổ chức, sẵn sàng cung cấp dịch vụ và hiệu quả kinh tế, xã hội cao.

Điều trị thay thế bằng Methadone đạt nhiều kết quả

Tính đến nay, chương trình Methadone đã được triển khai tại 63/63 tỉnh thành phố, với 314 cơ sở điều trị và điều trị cho 54.355 bệnh nhân, đạt 67% chỉ tiêu, trong đó bệnh nhân do các cơ sở y tế chiếm 93,4%, ngoài ra là các cơ sở cai nghiện, trại giam, cơ sở tư nhân.

Điều trị Methadone được Tổ chức Y tế Thế giới coi là tiêu chuẩn điều trị vàng cho người nghiện chất dạng thuốc phiện. Theo báo cáo Tổng kết 10 năm của Bộ Y tế, 93,6% số người trước khi tham gia điều trị đã dùng heroin 4-6 lần/ngày, sau 2 năm điều trị Methadone chỉ còn dùng 2-3 lần/tháng. Tình hình vi phạm pháp luật cũng giảm cơ bản, từ trên 40% người sử dụng heroin vi phạm pháp luật, chỉ còn  4% đến dưới 10% theo báo cáo của 44/63 tỉnh thành phố.

Tác động kinh tế, xã hội của điều trị Methadone là khá rõ ràng, trên 90% bệnh nhân nhận thấy được giảm cơ bản sự kỳ thị, tăng cơ hội việc làm, tăng sự tự tin của bản thân và tin tưởng của gia đình, đặc biệt là giảm nguy cơ lây nhiễm HIV từ 20-25% chỉ còn khoảng 5% ở người điều trị Methadone. Nếu hàng năm điều trị Methadone cho 52.677 bệnh nhân thì mỗi năm tiết kiệm 4.327 tỷ đồng do giảm chi phí cho sử dụng heroin, xử lý các ca vi phạm pháp luật và giảm ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.

Hy vọng về tương lai sắp tới

Mặc dù việc thực hiện Đề án Đổi mới công tác cai nghiện trong bối cảnh không ít quy định pháp luật, chính sách còn nhiều bất cập như thời gian thực hiện biện pháp giáo dục ở xã phường thị trấn ngắn, không đủ để tham gia liệu trình các hoạt động điều trị tự nguyện hiệu quả, trong khi vừa phải áp dụng một biện pháp xử lý vi phạm hành chính như giáo dục ở xã phường thị trấn, vừa tăng cường điều trị tự nguyện; đưa người nghiện không nơi cư trú vào cơ sở cai nghiện, chưa quan tâm đầu tư đúng mức cho điều trị tại cộng đồng…